Het raderwerk

Elke onderwijsprofessional wil dat leerlingen zich prettig voelen op school en dat er een sociaal veilig klimaat heerst. Hoe kun je vaststellen of op een school een sociaal veilig klimaat heerst? Sociale veiligheid moet zichtbaar zijn in de sfeer op school, in het team, in de klas en tussen leerlingen onderling. Dus: wat zie je leraren en leerlingen doen, maar ook bijvoorbeeld de conciërge, de mediathecaris? De volgende vraag is dan: hoe maak je een school sociaal veilig?

Wat is sociale veiligheid?

Allereerst: wat is sociale veiligheid en waarom is het werken eraan zo belangrijk? Sociale veiligheid gaat over het bevorderen van sociaal gedrag enerzijds en het aanpakken van ongewenst en grensoverschrijdend gedrag anderzijds. Dat is belangrijk, want als leerlingen en studenten zich veilig voelen op school kunnen zij zich beter ontwikkelen. Dat betekent niet dat het op school altijd allemaal goed moet gaan. School moet ook een plek zijn waar je fouten mag maken en waar je kunt oefenen voor het ‘echie’. Een ontmoetingsplek waar het veilig is om van mening te verschillen, waar bubbels kunnen worden opengebroken en waar nieuwsgierigheid wordt gestimuleerd.

Werken aan sociale veiligheid gaat verder dan het tegengaan van onveiligheid. Het betekent voor de onderwijsprofessional ook: kijken naar het eigen professionele gedrag en de eigen houding. Krijg en neem je de ruimte om hierover in een veilige setting met je collega’s te praten? Een onveilige sfeer op teamniveau kan immers ook van invloed zijn op het veiligheidsgevoel van leerlingen.

Wat wij in de praktijk zien, is dat werken aan sociale veiligheid vaak incident-gedreven is. Grensoverschrijdend en ongewenst gedrag doet zich meestal onverwacht en onaangekondigd voor. Ad hoc handelen ligt dan op de loer: als je niet uitkijkt, ben je de hele dag brandjes aan het blussen en is er weinig ruimte om te leren van ervaringen. De kunst is om ondanks die verscheidenheid aan incidenten de kern van sociale veiligheid vast weten te houden. Dat is de basis van waaruit je verder werkt.

Sociale veiligheid en burgerschap gaan hand in hand
Om een sociaal veilig klimaat te creëren, maakt de schoolleiding afspraken over hoe men op school met elkaar omgaat, en wat wel en niet acceptabel is. Sociale veiligheid is dus nauw verbonden met burgerschap. De recente aanscherping van de burgerschapsopdracht zorgt ervoor dat deze taak nog belangrijker wordt voor het onderwijs. Dat vraagt om onderwijsprofessionals die een duidelijk moreel kompas hebben en leerlingen stimuleren om bijvoorbeeld kritisch te denken en respectvol met elkaar om te gaan. De school heeft de opdracht zorg te dragen voor een schoolcultuur die in overeenstemming is met algemene basiswaarden, te weten: vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. Tegelijkertijd is de school een oefenplaats voor het omgaan met en het handelen naar die waarden. En dat kan en mag schuren.

Sociale veiligheid gaat dus de hele school aan. Het zit niet in de incidenten en de lesstof apart, maar in het hele wezen van de school. Hier ligt een belangrijke taak voor de schoolleider. Hij of zij moet het voortouw nemen om als school los te komen van de waan van de dag.

Een denkmodel

School & Veiligheid ontwikkelde een denkmodel om sociale veiligheid te operationaliseren. Dat model helpt de schoolleider, of een schoolbestuur, om een sociaal veiligheidsbeleid te ontwikkelen. Het model bestaat uit zes raderen die onderling samenhangen. Als er op het ene gebied iets in beweging is, heeft dat effect op een ander radertje. Een heldere visie geeft bijvoorbeeld richting aan het pedagogisch handelen van medewerkers. En door duidelijke voorwaarden te scheppen, weet iedereen waar hij met een signaal heen moet en wie wanneer moet handelen. De raderen houden elkaar als het ware in beweging. Dit symboliseert dat iedereen in en om de school op zijn eigen manier kan bijdragen aan sociale veiligheid. Zo vormen deze raderen de bouwstenen om te werken aan sociale veiligheid.

1. Visie en waarden: Samen zorgen voor veiligheid
   Schoolbeleid begint met het opstellen van een visie. Dat doe je idealiter gezamenlijk met het personeel, zodat het iets van de hele school is. In die visie staat onder andere vanuit welke waarden de school werkt. Ook staat hierin hoe de school denkt over ontwikkeling en gedrag van leerlingen, de grenzen en criteria die de school daaraan stelt en de verschillende verantwoordelijkheden die er zijn binnen de school. Alle professionals in de school spelen een belangrijke rol als het gaat om sociale veiligheid. Zij hebben tenslotte allen een taak bij het signaleren, begrenzen en aanpakken van grensoverschrijdend gedrag dat de sociale veiligheid in de weg staat. Hun handelen krijgt richting met behulp van de visie, normen en waarden van de school.

2. Inzicht in veiligheidsbeleving, incidenten en mogelijke risico’s
   Een belangrijke stap om het sociale klimaat te verbeteren, is zicht krijgen op hoe leerlingen, leraren, ouders, schoolondersteuners en directies dat klimaat ervaren. Als een school op basis van bijvoorbeeld de monitoringsgegevens weet wat er speelt, kan de schoolleider of -bestuurder knelpunten signaleren en – als dat nodig is – het schoolbeleid daarop aanpassen.

3. Scheppen van voorwaarden
   Het kúnnen werken aan sociale veiligheid vraagt ook een bepaalde inrichting voor de werkprocessen die bijdragen aan een sociaal veilig, pedagogisch klimaat. Dat maakt duidelijk hoe een leraar bijvoorbeeld - naast vakinhoudelijke inzet - aandacht kan en moet besteden aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen. Het scheppen van voorwaarden is dus een onmisbare schakel in het ontwikkelen van een sociaal veiligheidsbeleid. Personeel, ouders en leerlingen zijn samen verantwoordelijk voor het pedagogisch klimaat. Daarover meer in het volgende onderdeel.

4. Pedagogisch handelen
   Het bevorderen van sociale veiligheid en het tegen- gaan van grensoverschrijdend gedrag is niet voor iedere leraar even gemakkelijk. Het vraagt vaardigheden, zoals: signaleren, interveniëren en gesprekken met leerlingen en ouders voeren. Om dat goed te kunnen doen, moet de basis op orde zijn. De school moet ervoor zorgen dat de waarden, normen en regels zijn vastgesteld als het gaat om gewenst én ongewenst gedrag. In de visie – en de vertaling daarvan in het dagelijkse handelen – moet de schoolleiding rekening houden met basisbehoeften van leerlingen: hun behoeften aan relaties, autonomie en competentie. Besteed als schoolleiding systematisch en periodiek aandacht aan de kwaliteit van het pedagogisch handelen, en neem zo nodig preventieve en corrigerende maatregelen om die kwaliteit te verbeteren.

5. Preventieve activiteiten
   Een sociaal veilig klimaat vraagt niet alleen om handelen als het misgaat. Preventieve activiteiten zijn even belangrijk. Hierbij kun je als schoolleider denken aan activiteiten, programma’s en voorlichting gericht op veilig gedrag en het voorkomen van onveilig gedrag. Ook daarmee versterk je de sociale veiligheid op school en daarbuiten.

6. Signaleren en effectief handelen
   Het is belangrijk om grensoverschrijdend gedrag tijdig te signaleren, te begrenzen en aan te pakken. In het veiligheidsplan van de school staan protocollen. Een protocol beschrijft de te volgen procedure, geeft sturing aan de beslissingen van een medewerker en geeft voor een specifieke situatie aan wie actie onderneemt, wat hij doet en op welke manier. Kortom: een protocol is een concreet handelingsplan gebaseerd op de visie van de school.

 

Digitaal Veiligheidsplan

Actief werken aan sociale veiligheid is één ding. Maar hoe maakt de schoolleiding aan iedereen - medewerkers, nieuwe collega’s, ouders - zichtbaar wat de school doet? Het Digitaal Veiligheidsplan dat Stichting School & Veiligheid ontwikkelde, helpt bij het creëren van een op maat gemaakt plan, dat past bij de school wat betreft visie en waarden, leerlingenkenmerken en teamcompetenties (www.schoolenveiligheid.nl). Ook brengt het ‘blinde vlekken’ in kaart waaraan de school extra aandacht moet besteden. Op die manier kan de schoolleiding het veiligheidsbeleid van de school in beeld brengen. De zes raderen van het bovengenoemde model vormen het uitgangspunt van het DVP.

Het Digitaal Veiligheidsplan heeft drie doelen die direct aansluiten bij de zes raderen uit het eerder beschreven denkmodel:

1. Vastleggen van visie, waarden en afspraken over de aanpak van sociale veiligheid op school.
2. Richting en houvast geven aan het handelen van iedereen die bij de school betrokken is.
3. Verantwoording afleggen over inspanningen voor een veilige school naar interne en externe belanghebbenden. Denk hierbij aan bijvoorbeeld leerlingen, ouders, leraren, inspectie.

Niet alles hoeft in een keer

Het werkt goed als een schoolleider elk jaar duidelijke, haalbare doelen stelt voor het creëren van een sociaal veilig werk- en leerklimaat. Begin met onderdelen die dicht bij de al bestaande schoolpraktijk staan en bij de kracht van het team liggen. Later zijn onderwerpen aan de beurt die relatief nieuw, moeilijk of spannend zijn. Het in één keer alles aanpakken van een veiligheidsplan leidt bijna altijd tot teleurstellingen.

Om te bereiken dat het veiligheidsplan gaat leven binnen de school is het aan te bevelen om met meerdere mensen aan het plan te werken. De schoolleider is weliswaar verantwoordelijk voor het opstellen van het plan, maar het is uiteindelijk een gedeelde verantwoordelijkheid om het plan concreet te vertalen om de gemeenschappelijke opgave met het hele team te dragen

 

Bron: Dit is een interview met Lynn Louwe en Nathalie Vriezelaar van Stichting School & Veiligheid in de Nieuwe Meso - December 2022.